مرحوم حضرت آيت‌‌الله‌ حاج شیخ محمدتقى مصباح یزدى _{رضوان الله تعالی علیه}
فقیه و فیلسوف گرانمایه و شخصیت ممتاز سیاسی و ‌انقلابی حوزه‌های علمیه

مرحوم آیت الله محمدتقى مصباح یزدى، 11 بهمن ماه 1313 شمسی، برابر با 25 شوال 1353 هجرى قمرى، در شهر یزد و در خانواده‌اى مذهبى به دنیا آمد. پدر و مادرش، شیفته اهل بیت علیهم السلام بوده و با وجود ممنوعیت برپایی عزادارى در دوران خفقان رضاخانى، شب‌هاى محرم در زیرزمین منزل، مجلس عزادارى برگزار مى‌كردند. در خانه آنها، شب‌هاى جمعه دعاى كمیل و صبح هر جمعه دعاى ندبه دایر بود.
آیت الله مصباح یزدى، دوران کودکی‌اش را با تربیت و آموزش‌هاى چنین پدر و مادری و علی‌رغم تنگناهای مالی آنان، پشت سر گذرانده، وارد دبستان شد. او، با هوش و استعداد سرشارش، همه ساله، شاگرد ممتاز مدرسه می‌شد و نزد مدیر و معلمان مدرسه محبوبیت ویژه‌ای داشت.
سال 1326، پس از اتمام دوره دبستان، وارد حوزه علمیه یزد شد و دروس حوزوی را از مدرسه شفیعیه آغاز کرد. در چهار سال، تمام مقدمات و سطوح متوسطه را تا رسائل و مكاسب، به پایان برد. مرحوم حاج شیخ محمدعلى نحوى، ادبیات و بخش فراوانى از سطوح را به او آموخت. دیگر استادان وى در این دوره، مرحوم شیخ عبدالحسین عرب، مرحوم آقاسیدعلیرضا مدرسى و مرحوم حاج میرزامحمد انوارى بودند که شرح نظام، شرح لمعه، رسائل و قوانین الاصول را از ایشان فرا گرفت. برخى علوم روز، مانند فیزیك، شیمى، فیزیولوژى و زبان فرانسه را نزد روحانى فرهیخته‌اى به نام محقّقى رشتى آموخت.
سال 1330، براى ادامه و تكمیل تحصیلات حوزوی، راهى حوزه علمیه نجف اشرف شد. پدر و مادرش هم، كه شدیداً دلبسته او بودند، خانه و وسایل كارشان را فروخته و همراه او به نجف کوچ كردند؛ اما به دلیل آنکه تلاش‌هاى پدر براى كسب درامد در نجف نتیجه نداد، پس از تقریباٌ یک‌سال تحصیلی، به ایران مراجعت کرده و در تهران ساکن شدند.
سال 1331، در نوزده‌سالگی، عازم حوزه علمیه قم شد و پس از سکونت در مدرسه فیضیه، خیارات مكاسب، كفایه الاصول و منظومه را از مرحوم آقامرتضى حائرى و مرحوم آقاشیخ عبدالجواد جبل عاملى فرا گرفت. با همه دشوارى‌ها و تنگناهای مالی، یك‌ساله، باقى‌مانده دروس سطح را تمام کرد و از سال دوم، پای درس خارج فقه و اصول آیات عظام بروجردى، امام خمینى، اراكى و بهجت رحمهم الله نشست. هشت سال را از درس خارج فقه مرحوم آیت الله بروجردى درک کرد و هشت سال هم، در درس فقه و اصول حضرت امام خمینى رحمه الله حضور یافت. حضورش در کرسی درس حضرت امام رحمه الله تا زمان تبعید ایشان ادامه داشت. بعد از تبعید امام خمینى رحمه الله، به توصیه ایشان، درس را به صورت مباحثه‌هاى مشترك با چند نفر دیگر از افاضل ادامه داد؛ از جمله: آیت الله محمد محمدى گیلانى، آیت الله محمد یزدى، آیت الله حسین مظاهرى و آیت الله سیدعلى اكبر موسوى یزدى. این مباحثات، تا پیروزى انقلاب اسلامى ادامه داشت و در آنها عمدتاً مباحث اجتماعى اسلام، مانند مبارزه، امر به معروف و نهى از منكر مطرح می‌شد.
مرحوم مصباح یزدی، دو سال در درس آیت الله اراكى رحمه الله شركت كرد؛ اما بیشترین زمان تلمذش در درس خارج، به کرسی فقه آیت الله بهجت رحمه الله اختصاص داشت که تا 15 سال طول کشید. جاذبه اخلاق و دانش آیت الله بهجت رحمه الله سبب شد با عده‌اى از دوستان تصمیم بگرند براى بهره‌مندی از خصوصیات و فضایل اخلاقى ایشان و تقویت بنیه فقهى خود، از ایشان بخواهند خصوصى براى آنان فقه بگوید. آیت الله بهجت هم پذیرفت و درس فقه پربارى بر پا شد. این آشنایى و تلمذ، زمینه ارتباط و علاقه هر چه بیشتر استاد و شاگرد را فراهم آورد و رفته‌رفته، استاد نیز به استعداد و نبوغ علمى و اخلاقى شاگرد خود پى برد. همین امر، سبب شد او را در مقام مدرس اخلاق معرفى كند.
همزمان با حضور در کرسی درس خارج فقه و اصول، در رشته‌هاى مرتبط با فقه، مانند رجال و درایه، مطالعه و پژوهش دقیق و عمیقی داشت. نبوغ، استعداد و هوش سرشار او، بارها تحسین اساتید را بر انگیخت و سبب شد در سن 27 سالگى به درجه اجتهاد برسد.
آشنایى با مرحوم علامه طباطبایى، و درك مقامات و كمالات روحانى و عرفانى آن اعجوبه علم و فضیلت، سبب شد با شركت در جلسات درس تفسیر علامه و استفاده از ارشادات و تعلیمات خصوصى ایشان، تعمق، تفكر و نکته‌سنجی‌های زیبا در قرآن كریم را از علامه بیاموزد و خود در این باب صاحب‌نظر شود. به قدرى در این وادى پیش رفت كه علامه رحمه الله براى استفاده از دقت نظرهایش، كار بازخوانى تفسیر المیزان را، پیش از چاپ، به او می‌سپرد. نتایج مطالعات وسیعش در تفاسیر مختلف شیعه و سنی، در سلسله دروس تفسیر موضوعى قرآن كریم نمایان شد که از اولین درس‌های تفسیر موضوعى در حوزه علمیه قم بود. این دروس، با ژرفكاوى و مطالعه دقیق ایشان در آیات نورانى قرآن همراه بود و بر اساس اصول اجتهادى و مبانى صحیح استنباط بیان می‌شد.
شیفتگى و علاقه شدید به علامه طباطبایى رحمه الله زمینه‌ای شد که، افزون بر تفسیر، بیشتر وقت و سرمایه علمى خویش را صرف فلسفه كند.  اسفار و شفا را از علامه آموخت و با به كارگیرى شیوه فلسفى او، برخى نوآورى‌ها و ابتكارات را در این رشته پدید آورد. سر انجام به مرتبه‌اى از فلسفه رسید كه از برجسته‌ترین اساتید فلسفه اسلامى در حوزه علمیه قم به شمار مى‌رفت.
ایشان، پس از تحقیقات فراوان در فلسفه، كتاب ارزشمند حاشیه بر نهایة الحكمه را به زبان عربى، نگاشت. حاصل نظریات فلسفی‌اش در كتاب پر ارج آموزش فلسفه، به زبان فارسى، گرد آمده است. او، علاوه بر تبحر در فلسفه اسلامى، از فلسفه غرب هم اطلاع كافى داشت. اشاره‌ها و تطبیق‌هاى فراوان ایشان در زمینه مكاتب مختلف فلسفه غرب، گواه این ادعا است.
اخلاق و عرفان، عرصه علمی دیگری بود که آن را نزد علامه طباطبایى، آیت الله انصارى همدانى و آیت الله العظمى بهجت رحمهم الله تلمذ کرد. در این راه، بهره‌هاى معرفتى بسیارى از علامه طباطبایى رحمه الله برد. به علاوه، كتاب‌هاى بزرگ اخلاقى و عرفانى را از علامه طباطبایى رحمه الله آموخت. توسل به امام حسین علیه السلام، قرائت قرآن و نماز اول وقت از سفارشات خاصى بود كه بر انجام آنها تأكید داشت.
آیت الله مصباح، همزمان با تحصیل در علوم یاد شده، به تحقیق در مباحث اجتماعى اسلام، از جمله جهاد، قضا و حكومت اسلامى هم می‌پرداخت. همچنین، افزون بر دروس و علوم حوزوی، به کسب علوم جدید انسانی اهتمام ویژه‌‌ای داشت. او، برای پاسخگویى به شبهات و دفاع از اندیشه دینى، با فلسفه‌هاى غربى آشنا شد و براى یافتن زبانى مشترك در گفت‌وگو با دانشگاهیان، تئورى‌ها و اصطلاحات خاصِ علوم انسانى، زبان خارجى و معلومات دبیرستانى و دانشگاهى را در رشته‌هاى فیزیك، شیمى، فلسفه علم، متدولوژى، ریاضیات و جامعه‌شناسى فرا گرفت. این تلاش‌های عالمانه، باعث تفاهم بیشتر با دانشگاهیان و سرمایه‌اى شد برای تعامل میان حوزه و دانشگاه که بعدها به تشكیل دفتر همكارى حوزه و دانشگاه انجامید.
مطالعات دقیق و ژرف‌اندیشانه استاد مصباح یزدی در رشته‌هاى مختلف علوم انسانى، به ویژه فلسفه، روان‌شناسى، علوم تربیتى، فلسفه اخلاق و مباحث تطبیقى، سبب شد نوآورى‌ها و ابتكارات علمى جالبی را از خود برجای بگذارد که آنها را عمدتاً در این سه زمینه می‌توان خلاصه کرد: یک. كشف و ارائه دیدگاه‌هاى جدید؛ دو. سازمان‌دهى، تئورى‌پردازى و مدل‌سازى؛ سه. سبك بیان و نگارش به ویژه در متون درسی.
استاد مصباح، تدریس را از مدرسه حقانى آغاز كرده و آن را با تأسیس بخش آموزش در مؤسسه در راه حق، ادامه داد. كتاب‌هاى فلسفتنا، اقتصادنا، نهایة الحكمه، بدایة الحكمه و تفسیر موضوعى قرآن كریم از متن‌هایی بودند که آنها را به منزله متن درسى در حوزه مطرح و تدریس كرد. افزون بر این، كتاب‌هاى تخصصى فلسفه، مانند اسفار اربعه و شفا را براى علاقه‌مندان درس مى‌داد.
ثمره تعلیم و تدریس‌هاى دلسوزانه و پى‌گیر استاد، پرورش شاگردان ممتاز و طلاب نمونه‌ بود. انسجام فكرى، قوت بیان و استدلال، آزادى رأى، تخلّق به اخلاق و آداب نیكوى اسلامى، حسن سلیقه و تدبیر، طراحی و برنامه‌ریزى بسیار روشمند، از مایه‌هاى ارزشمندى بود كه درس استاد براى زندگى حال و آینده این شاگردان به ارمغان آورد.
آیت الله مصباح یزدی، پیش از انقلاب، از مبارزان فعّال ضد رژیم معدوم پهلوى بود و در این راه، با شهید بهشتى، شهید باهنر و مرحوم هاشمی رفسنجانى همکاری داشت. همچنین، با نقش‌آفرینی در انتشار دو نشریه «بعثت» و «انتقام»، تمام امور انتشار نشریه «انتقام» را بر عهده داشت. در اداره مدرسه حقّانى، دوشادوش آیت الله جنتى، شهید بهشتى و شهید قدوسى فعّالانه همکاری می‌کرد و به آموزش و تربیت افراد متعهد و كارامد براى آینده انقلاب اسلامى می‌پرداخت.
پس از انقلاب شكوهمند اسلامى، در کنار تألیف آثار متناسب با نیاز جامعه و تدریس فلسفه، قرآن و اخلاق، با ترغیب امام خمینى قدس سره و سپس با حمایت مقام معظّم رهبرى مد ظله العالی چندین مرکز و مؤسّسه علمی را راه‌اندازى كرد که دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، بنیاد فرهنگى باقر العلوم علیه السلام و مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله از مهم‌ترین آنها است. در این بین، یكى از موفق‌ترین نهادهایى كه توانسته است همسو با نیازهای جامعه اسلامى به تبیین معارف الهى بپردازد و نیروهاى کارا و موفقی را تربیت كند، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله است.
مرحوم آیت الله مصباح یزدی، در سال 1369 نماینده دومین دوره مجلس خبرگان رهبری از استان خوزستان، و پس از آن، در دوره‌های سوم و چهارم نماینده مردم تهران در این مجلس شد.
او، پیوسته در سنگر علم و اجتهاد، از مبانی ناب اسلام و آرمان‌های انقلاب، به ویژه اصل ولایت فقیه، دفاع کرد، عمارگونه مقابل آفات و انحرافات ایستاد و عالمانه، به تحکیم پایه‌های انقلاب اسلامی پرداخت.

آثار علمی
از آیت الله مصباح یزدی، تألیفات و آثار گرانسنگ متعددى در زمینه‌هاى علوم اسلامی و انسانی برجای مانده که برخی بدین شرح است:
1. اخلاق در قرآن، سه جلد؛
2. انسان‌سازی در قرآن؛
3. انسان‌شناسی در قرآن؛
4. انقلاب اسلامی، جهشی در تحولات سیاسی تاریخ؛
5. انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن؛
6. آموزش عقاید؛
7. آموزش فلسفه، دو جلد؛
8. پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی؛
9. جنگ و جهاد در قرآن؛
10. حقوق و سیاست در قرآن؛
11. حکیمانه‌ترین حکومت، کاوشی در نظریه ولایت فقیه؛
12. در جست‌وجوی عرفان اسلامی؛
13. رابطه علم و دین؛
14. شرح اسفار اربعه، در چندین جلد؛
15. شرح الهیات و برهان شفا، نُه جلد؛
16. شرح نهایه الحکمه، سه جلد؛
17. فلسفه اخلاق؛
18. قرآن‌شناسی، دو جلد؛
19. مردم‌سالاری دینی و نظریه ولایت فقیه؛
20. معارف قرآن، پنج جلد؛
21. نظریه حقوقی اسلام، دو جلد؛
22. نظریه سیاسی اسلام، دو جلد؛
23. نقد و بررسی مکاتب اخلاقی؛
24. نگاهی گذرا به حقوق بشراز دیدگاه اسلام؛
25. نگاهی گذرا به ولایت فقیه؛
26. هم‌اندیشی معرفت‌شناسی.

مرحوم آيت‌ الله محمدتقی مصباح یزدي، پس از عمری مجاهدت خالصانه در عرصه‌های علمی، سرانجام با کوله‌باری از تقوا و فضیلت، روز جمعه، دوازدهم دي‌ماه 1399، در هشتادوشش‌سالگی به سوی معبود شتافت و در جوار مضجع منور حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها آرمید.

شورای علمی بیست‌ودومین همایش کتاب سال حوزه، به پاس بیش از هفتاد سال مجاهدت علمی و تألیف آثار گرانسنگ، مرحوم حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدي رضوان الله تعالی علیه را فقیه و فیلسوف گرانمایه و شخصیت ممتاز سیاسی و ‌انقلابی حوزه‌های علمیه معرفی و با ارج ‌نهادن به مقام علم و تقوای ایشان، علو درجات را برای آن مرحوم از درگاه خداوند منان مسئلت می‌نماید.